Overal zie je ze oppoppen: de mineralenshops. Geen gehucht zo klein of er is wel een schattig winkeltje waar allerhande stenen voor allerhande doeleinden verkrijgbaar zijn.

Die explosieve groei in populariteit is niet zomaar een waarneming. Gegevens van de KvK bevestigen dat de handel in mineralen hand over hand toeneemt. Het aantal webshops is sinds 2013 bijna vervijfvoudigd tot 231 webshops vandaag de dag. De sterkste stijging in de verkoop vond plaats in de laatste 2 jaar. Welke aantrekkingskracht oefenen mineralen op mensen uit? En waarom is die kracht zoveel sterker nu?

Wetenschappelijk gezien is een mineraal een stof die natuurlijk is en over zichtbaar uniforme en vaste eigenschappen beschikt. Mineralen ontstaan vrijwel altijd door geologische en biologische processen, zoals grote druk en hitte of het afkoelen van lava. De meesten hebben een vaststaande interne structuur in de vorm van een kristalrooster, maar dat hoeft niet per sé. Zo wordt de vloeistof kwik, ook als een mineraal beschouwd, evenals metaalhoudende ertsen. Als het gaat om de mineralenhandel, hebben we het echter over gesteenten als amethist, kwarts, amazoniet, agaat en onyx, al dan niet in geslepen of gepolijste vorm.

Mineraal als natuurkundig object

In de verkoop worden vooral magische eigenschappen van de gesteenten benadrukt. Volgens de informatiesites van de groothandel en de bijgeleverde kaartjes in de winkeltjes, heb je met rhodoniet meer succes in de liefde en krijg je van agaat meer zelfvertrouwen. Maar is dat eigenlijk wel mogelijk? Kan de chemische samenstelling van een gesteente er voor zorgen dat specifieke individuele klachten verholpen worden?

Daar is vanuit de wetenschap weinig aanwijzing voor en mineralen mogen in Nederland dan ook geen medicinaal predikaat krijgen. Geoloog en directeur van het Nederlands Edelstenen Labaratorium Hanco Zwaan benadrukt dat de wetenschap de gezondheidsclaims van mineralen, niet ondersteunt. “De electro-magnetische straling is vrijwel nihil. Er is te weinig activiteit van de elektronen, die voor een werking zou kunnen zorgen. Mineralen zijn stabiel en er is geen reactie die kan plaatsvinden, door contact met onze huid of door het onder een kussen of op je nachtkastje te leggen."

Geen medische werking

"Neem bijvoorbeeld graniet, dat komt door een magmatisch proces tot stand en wanneer dat eenmaal ontstaan is en zich op kamertemperatuur bevindt, gebeurt er verder niets meer mee. Je zou dan echt maatregelen moeten nemen om die stoffen te laten reageren. Zo reageert marmer bijvoorbeeld wel met een sterk zuur. En kan verrijkt uranium radio-activiteit vertonen. Maar dat gaat niemand op de huid toepassen.”

Fluorescentie van lazuriet, bekeken onder een UV-lamp.

Het is dus niet zo dat een mineraal geen straling kan afgeven. Nog een voorbeeld van opgeslagen energie en afgegeven straling door de steen, is die van zonlicht, dat door de steen is geabsorbeerd. In het geval van fluorescentie, zitten er stoffen in het mineraal die niet alleen het licht weerkaatsen waarmee we de stenen met het blote oog kunnen zien. Ze absorberen ook tijdelijk een kleine hoeveelheid licht die zij vervolgens met een andere golflengte weer vrijgeven. Dat proces is te zien in het donker met een UV-lamp, als het oplichten of gloeien van de steen in verschillende kleuren. In dat geval is er sprake van fotonische activiteit in de steen, namelijk de reactieve lichtdeeltjes oftewel fotons, in het mineraal. Deze fotonische activiteit heeft echter geen bewezen effect op het menselijke welzijn. Het wordt gewoon mooi gevonden.

De opgeslagen warmte in stenen van zonlicht in het algemeen, kan uiteraard wel prettig aanvoelen op de huid. Ook juist de koelte of de gladheid van een steen kan bijdragen aan een fysiek welbevinden van mensen. Geologisch is er echter geen aanwijzing dat specifieke stenen ook specifieke klachten kunnen verhelpen.

Mineralen als voedingsstoffen

Overigens zijn er wel mineralen die het menselijk lichaam kunnen voorzien van belangrijke bouwstenen. Dan denken we aan voorbeelden als zink en selenium, nutriënten in de menselijke voedingsleer. We maken ook gebruik van bauxiet, kwartszand en lithium in de technologie en in de bouw. Ons hele leven is wat dat betreft opgebouwd uit mineralen. Dat zijn niet de zogenaamde knuffelstenen die in de alternatieve winkels verkocht worden en moeten pronken in vitrines of om de nek. Ook al zijn ze niet zeldzaam of hebben ze geen bijzondere eigenschappen.

Mineralen als agaat worden met tonnen tegelijk gedolven en per gram verkocht.

In de mineralenwinkels beginnen de prijzen voor deze knuffelstenen vanaf een paar euro. Vaak per gram. Zo heb je een stukje amazoniet van 2 vierkante centimeter voor 6 euro. Dat is een marktwaarde, want dit soort mineralen zijn niet uniek. Agaat, kwarts en bergkristal zijn zeer veel voorkomende stoffen in de veldplaten van de aarde. Zo’n tweederde van de aardkorst is ermee bedekt en ze worden dan ook met tonnen tegelijk uit de grond gedolven.

Historisch belang van gesteenten

Uniek of niet, de mens voelt zich van oudsher aangetrokken tot gesteenten. In de prehistorie maakten Neanderthalers al wapens en gereedschappen uit kwarts en vuursteen. In de steentijd tooide men zich met kralen van barnsteen en in zowel de ijzertijd als de bronstijd waren vooral ioliet en hematiet populair vanwege hun metaalhoudende eigenschappen. Het gebruik van mineralen als sieraden neemt vanaf dan ook toe. Stenen worden door onze voorouders over grote afstanden vervoerd en verhandeld. Later gaan de Romeinen stenen en mineralen gebruiken als pigment voor verf en make-up, maar ook als geneesmiddelen en amuletten.

Volgens archeologe Dorothee Olthof vonden mensen in de oudheid al dat stenen over bijzondere en magische eigenschappen beschikten. “Plinius schrijft bijvoorbeeld in zijn Naturalis Historia dat kinderen baat hebben bij barnsteen als ze het gesteente als amulet dragen. Bovendien zou barnsteen helpen tegen panische aanvallen en moeilijkheden bij het plassen, zowel in een drankje als op het lijf gebonden. Tot slot dachten ze dat barnsteen ziekten en koorts genas, als je het om de hals bond. Diamant was ook al zo nuttig, volgens Plinius: het maakte gifstoffen onwerkzaam, verdreef aanvallen van waanzin en bevrijdde de geest van ongegronde angsten. En zo waren er nog wel meer magische toepassingen van stenen, niet alleen bij de Romeinen, maar ook in eerdere tijden. Daar hebben we uit onze streken geen schriftelijke bronnen van."

Onze voorouders waren al dol op steentjes

Hoewel geschreven bronnen ontbreken, weten we toch zeker dat stenen en edelstenen belangrijk waren voor onze voorouders. Dat blijkt immers uit opgravingen uit de nieuwe steentijd. De kralen van git en barnsteen, zijn ook in graven aangetroffen. Dat ze aan de doden zijn meegegeven in het graf, is een aanwijzing dat ook de eerste mensen speciale eigenschappen toedichtten aan gesteentes.

De aantrekkingskracht van mineralen beperkte zich niet alleen tot Europese beschavingen. De Maya’s en Azteken dolven al diamant en smaragd. Ook jade nam een belangrijke plek in voor de Maya’s. Vooraanstaande Maya’s lieten hun tanden afslijpen en vervingen die door exemplaren van jade. Hoe groener de glimlach, hoe belangrijker je was. En ver voor de Maya’s verklaarden de oude Egyptenaren lapis lazuli heilig en goddelijk. Cleopatra schijnt verpulverde lapis lazuli als oogmakeup gebruikt te hebben en ook het dodenmasker van Toetanchamon was rijkelijk gedecoreerd met de blauwe edelsteen.

Psychologische bescherming tegen onveiligheid

De magische aantrekkingskracht van de steen is dus van alle tijden en windstreken. Maar dat verklaart nog niet de huidige toename in de verkoop van mineralen. Volgens de statistieken van de groothandel was de grootste afnemer de werkende vrouw tussen de 30 en 50 jaar.

Veelvoorkomend in de aardkorst, maar zeldzaam als bescherming in barre tijden. Dat zie je, dat betaal je.

Deze was tot 2021 verantwoordelijk voor 80% van de afname van mineralen. Maar dat is sterk dalende. Ook de alternatieve therapeut heeft de mineraal ontdekt en dit jaar alleen al bestelden meer dan 8000 therapeuten mineralen om hun cliënten bij te staan bij kwalen. En dan is er de jongste groep consumenten: meisjes in de leeftijd van 13 tot 18 jaar die in snel tempo de spirituele winkels van hun voorraden afhelpen. Toen in februari van dit jaar een Amerikaanse influencer op Tic Toc een filmpje maakte over moldaviet, veroorzaakte dit een run op het spul in de Nederlandse winkels. Binnen 14 dagen was er geen brokje moldaviet in Nederland te verkrijgen en steeg de inkoopprijs van 3 euro per gram, naar 15 euro per gram.

Sociaalpsychologische verklaring voor de run op mineralen

Om de toenemende populariteit van de laatste twee jaar te verklaren, kijken we naar de sociale wetenschappen. Madelijn Strick is sociaalpsycholoog aan de Universiteit Utrecht. Dat mineralen zich tegenwoordig kunnen verheugen in grote populariteit verbaast haar niet. “Het is een basale menselijke behoefte van mensen om controle te willen uitoefenen over het eigen lot en hun omgeving. Orde in de chaos scheppen, hoort daar ook bij. Als er meer chaos is in het leven, neemt ook de behoefte toe om daar wijs uit te worden. Het geloof in de magische werking van stenen kan bijdragen aan de behoefte om meer grip te krijgen over het leven. Het is een heerlijke gedachte dat je met de juiste steen er zelf voor kunt zorgen dat je gezonder wordt, of meer voorspoed kunt afdwingen in het leven.”

Mineraal als rots in de branding?

Strick ziet een verband tussen maatschappelijke onrust en de behoefte aan mineralen als toverstaf. “Ons leven is in feite altijd al onzeker geweest. Daar kwamen de laatste jaren factoren bij kijken als globalisering, klimaatcrisis en Trump-administratie. Kijk je naar de laatste 2 jaar specifiek, dan zie je dat in 2020 de Corona-crisis begon. Dat zorgde voor een existentiële bestaansonzekerheid bij veel mensen. Als je dan met een mineraal het gevoel krijgt dat je dreigend ongeluk kan afwenden en beschermd bent, tegen rampspoed, geeft dat enorme psychologische voldoening. Er is dan sprake van een placebo-werking, maar wel één die je niet moet onderschatten.”

De instant positieve werking van een steen gecombineerd met de placebo-werking, levert een kwetsbaarheid voor verslavingen op, volgens de psycholoog. “Als een influencer een run op een bepaald product inzet en er een schaarste gecreëerd wordt, ontstaat er de drang om er maar snel bij te zijn. De producten worden waardevoller en exclusiever en de hype neemt toe: de mineraal wordt nóg aantrekkelijker. Als de stenenverzameling bij een hobby en een gewone bewondering blijft, is dat gezond en positief."

Tussen placebo-effect en verslaving

"Maar als je afhankelijk wordt van het gevoel dat een mineraal je geeft, je alsmaar meer stenen nodig hebt om je nog veilig te voelen en je bijvoorbeeld budgetten gaat overschrijden, dan is er sprake van een verslaving. En als het gaat om kwetsbare groepen mensen, zoals jongeren, dan kan dat een zorgwekkende ontwikkeling zijn. Een positief placebo-effect is nuttig, maar het blijft ook zaak om nuchter tegenover een product als mineralen te blijven staan.”

Net binnen