Onze laatste 24 uur op deze aarde. Die gedachte boezemt ons angst en verdriet in. Maar dat is niet nodig volgens wetenschappers, die onze laatste dag onderzochten: we gaan onze dood positief tegemoet. We ervaren vooral liefde en dankbaarheid. En naarmate je sterfmoment nadert, worden die emoties alleen maar sterker.

De Duitse psychologen Sarah Hirschmüller en Boris Egloff gingen door brieven en gedichten van ter dood veroordeelden. Uit deze studie bleek dat deze gevangenen niet zo somber gestemd waren als verwacht. Ze hanteerden optimistisch taalgebruik en schreven over hun familie en de vrede die zij voelden. Een team Amerikaanse onderzoekers aan de Universiteit North Carolina keek verder en betrok ook terminaal zieke mensen bij hun onderzoek. Hiervoor werden de blogs van ALS- en kankerpatiënten geanalyseerd.

Als het uur u komt, zijn we niet bang. We verbinden ons en voelen ons vredig.

Het onderzoeken van gevoelens van mensen die sterven is één ding, maar dan weten we nog steeds niet of die emoties passen bij ons beeld van dood gaan. Daarom besloten de onderzoekers ook deelnemers te werven, die zich maandenlang moesten inbeelden dat zij zouden sterven. Deze deelnemers werd in 2 groepen verdeeld. 1 groep moest zich indenken dat zij in de dodencel zaten en hun executie-datum hadden vernomen. De andere groep moest zich inbeelden dat zij ziek waren en dat zij te horen hadden gekregen hoe lang zij nog hadden. Beide groepen moesten hier wekelijks over schrijven en hun afscheid voorbereiden.

Positiviteit van stervenden

De inhoud van deze journalen werden vervolgens vergeleken met de internetblogs, brieven en laatste verklaringen van hen die daadwerkelijk dood gingen. De echte en ingebeelde emoties werden niet alleen door mensen gelezen en beoordeeld, maar ook aan de hand van speciaal ontwikkelde software. Dit om uit te sluiten dat de menselijke emotie van de onderzoekers het onderzoek zou kleuren. Psycholoog en neurowetenschapper Kurt Gray telde en gradeerde met zijn team de inhoud. Daarbij was het belangrijk dat ze zowel negatieve als positieve uitdrukkingen in kaart brachten. Niet negatief wil immers nog niet zeggen dat het ronduit positief is. Ook namen ze de context van de uitlatingen mee. Bijvoorbeeld in de zin: “Ik ben niet bang om dood te gaan”, is “bang” weliswaar een negatief woord, maar de context is dat niet.

Het laatste afscheid van onze geliefden is het zwaarste van we ooit moeten doen. Die pijn herinneren we ons als we denken aan ons eigen vertrek.

De deelnemers die zich moesten inbeelden te gaan sterven, gebruikten meer negatieve bewoordingen en minder positieve, dan de mensen die echt stervende waren. Dit verschil nam toe, naarmate de sterfdatum naderde en was het sterkst de laatste drie maanden van de mensenlevens.

Terror Management Theory?

Eerder waren er al wel onderzoeken verschenen, waaruit moest blijken dat met name religieuze mensen minder bang waren om te sterven. Maar daar stonden evenveel onderzoeken tegenover die het tegendeel beargumenteerden. De Britse en Nieuw Zeelandse psychologen Jonathan Jong en Jamin Halberstadt concludeerden dan ook dat religie niet zonder meer doodsangst uitsluit. Grootste struikelblok was dat onderzoeken vaak gericht waren op Westerse en Arabische landen, waardoor er weinig academisch zicht was op sterfangst in de rest van de wereld. De gangbare Terror Management Theorie stelt dat ieder menselijk handelen draait om het kunnen omgaan met onze angst voor de dood. Religie is daar een belangrijk onderdeel van. Maar Jong en Halberstadt vonden weinig bewijs voor deze alomvattende sterfangst die ons leven zou determineren. Hun bevindingen sluiten aan bij die van Gray. “De kracht van de menselijke geest kan blijkbaar de angst voor het eigen sterven overwinnen. Mensen hebben de opmerkelijke gave om hun situatie te plaatsen en te verwerken, zelfs als die situatie verschrikkelijk is.”

Ook de laatste 24 uur van je leven vormen nog steeds je leven. En kunnen nog steeds mooi en zinvol zijn.

Een andere factor in de angst voor de dood kan leeftijd zijn. Hebben oudere mensen meer vrede gesloten met hun naderende einde dan jonge mensen? Daar zijn wel wat aanwijzingen voor. Verschillende onderzoeken, waaronder die van Stanford Universiteit psychologen Reed en Carstensen, tonen aan dat jonge mensen een grotere focus hebben op negatieve informatie en dat ouderen zich meer richten op positiviteit. Deze positieve focus heeft ondermeer tot gevolg dat ook de dood minder negatief wordt beschouwd door ouderen dan door jongeren.

Leeftijd en religie geen factoren doodsangst

Toch verklaart dit niet waarom ook jonge mensen dikwijls hoopvol hun dood tegemoet kunnen zien. Hoe kan het dat de gedachte aan de dood ons banger maakt dan de dood zelf? Daar hebben de onderzoekers een aantal psychologische verklaringen voor. Ten eerste hebben mensen de neiging een ongunstige gebeurtenis te isoleren en zich alleen daarop te focussen. De gebeurtenis wordt daarmee uit context gehaald. Deze negatieve focus vindt vooral plaats als we denken aan een negatieve gebeurtenis in de toekomst. We kunnen er de bijbehorende context moeilijk bij indenken, terwijl deze ook constructief kan zijn. Bovendien moeten we ons verlaten op eerdere herinneringen aan de dood, per definitie uiteraard van een ander. En die zijn zelden goed. Gevoelens als verlatenheid en angst voeren bij deze herinneringen de boventoon. Het zijn dan ook deze deprimerende emoties die we meenemen als we aan onze eigen dood denken.

Het grote mysterie: ons voorbereiden op de dood zorgt voor een immens gevoel van liefde.

En daar maken we een denkfout. In de realiteit richten we ons uiteindelijk op de hoopgevende aspecten van een gebeurtenis, ook als het gaat om de dood. Als we de tijd krijgen die wetenschap te verwerken, kunnen mensen hun sterven aanvaarden en zelfs als een positieve gebeurtenis in hun leven beschouwen. Of in ieder geval niet zo slecht als we voorheen dachten. Tijd speelt daarbij wel een cruciale rol. De wetenschappers betwijfelen of mensen zonder verwerkingstijd net zo gelukkig zijn. Maar dan nog lijkt verwardheid over wat er gebeurt, een belangrijker emotie dan angst. Gray bestudeerde ook video opnames van mensen die plotseling overlijden door een ongeluk of geweldsdelict. “Daarbij valt vooral op dat mensen verbaasd lijken over hun sterfmoment. Ook bij geweldsdelicten. In een drankzaak hing een camera die een schietpartij vastlegde. We zien daarop hoe twee mannen ruzie krijgen, de één klapjes krijgt, aftaait en terugkomt met een pistool om wraak te nemen. Hij schiet de ander neer. Het gezicht van het slachtoffer leek te zeggen: ‘Wat gebeurt me?’ Niet: ‘Wat ben ik ontzettend bang.’”

Iedereen wil de loterij winnen

Gray meent dan ook dat de mens belabberd is in het inschatten van de eigen emoties in toekomstige situaties. “Neem bijvoorbeeld loterijwinnaars. Iedereen wil de loterij winnen en denkt dat zij dan gelukkig zullen zijn. In de praktijk valt dat tegen. Winnaars melden dat zij zich vervreemd voelen van relaties die voor hen belangrijk waren. Ze hebben het gevoel dat alleen hun poen er nog iets toe doet voor de mensen om hen heen. Ze voelen zich niet langer gewaardeerd of geliefd en dat levert behoorlijke stress op. Ik moest aan die winnaars denken tijdens ons onderzoek naar stervenden. Je zou zeggen dat de emoties van loterijwinnaars zich aan het uiterste van het optimistisch spectrum bevinden en de emoties van de stervenden aan het uiterste van het pessimistische. Maar het omgekeerde is waar. Hoe bizar het ook klinkt, de stervenden bleken in veel opzichten vaak gelukkiger dan de loterijwinnaars.”

Ons respect voor de doden heeft ook voor afstand gezorgd. Een tamelijk moderne verwijdering van onze eigen sterfelijkheid.

Gray wijst er tenslotte op dat zijn onderzoek in geen geval wil beargumenteren dat de dood geen verdriet of angst met zich meebrengt, vooral voor de nabestaanden. “In veel gevallen is het erger iemand van wie je houdt te verliezen, dan je eigen leven te verliezen. We willen de dood absoluut niet verheerlijken of de pijn die sterven met zich meebrengt bagatelliseren. Ons onderzoek zegt wel dat we beter in staat zijn met onze eigen dood om te gaan, dan we zelf denken.”

In de palliatieve zorg

Chirurg en Harvard professor Atul Gawande pleit dan ook voor een andere benadering in de palliatieve zorg. In zijn boek Sterfelijk Zijn, beargumenteert hij dat de Westerse wereld te veel kijkt naar medicatie. Verdoving van pijn en emoties is niet altijd het antwoord, volgens Gawande, die zijn vader begeleidde in zijn sterven. “Mijn vader stierf aan breinkanker, maar zijn maatschappelijke gevoel was niet tanende. Hij wilde tot het laatst verbonden blijven op sociale media. Met een nog heldere geest kunnen bijdragen, gaf hem betekenis en vreugde. Mensen verdienen het ook de laatste dagen van hun leven, gelukkig te kunnen doorbrengen.”

Laatste woorden ter dood veroordeelden 24 uur voor executie

"Hoi mam en pap: ik hou van jullie beiden. Ik hou van iedereen hier. Iedereen moet samen komen. Daar moet de mensheid aan werken. Denk nooit dat je perfect bent, want niemand is perfect. Alleen God. En beoordeel elkaar niet. Dat doe ik ook niet, zelfs nu niet. Dat doet God wel voor ons. Als je je leven nu nog niet goed leeft: doe dat dan nu. Zo goed als je kunt. Ik heb het tegen iedereen! Ja wacht even, bewaker: ik ben nog niet klaar voor de rit. Zeg tegen de kinderen dat papa altijd over hen zal waken. Leef een goed leven, hou van elkaar, zorg voor elkaar. Oké bewaker. Dat was het. Ik voel liefde."

Carl Blue, 48 jaar

"Ik heb vrede. En ik hou van jullie allemaal. Hoewel dit moord is. Want ik heb die mensen niet doodgeschoten. Toch voel ik volslagen vrede. En ik hoop dat mijn dood jullie ook vrede zal brengen, het was jullie taak alles te doen wat jullie vrede kon brengen, Ook al is dat mijn dood. Dus nu kunnen jullie verder. Ik hou ook van jou, bewaker. Ik ken je naam niet, maar doe je werk maar. Ik ben klaar."

Lamont Reese, 28 jaar

"Lieve ouders, broers en zusters. Mijn laatste brief. Het valt me zeer zwaar op deze manier afscheid van jullie te moeten nemen. In deze laatste ogenblikken (Ik schrijf een half uur voor mijn dood) heb ik een priester bij me.Ik ben klaar voor de grote reis. Groet alle bekenden in Haarlem en Heemstede en zeg hun, dat ik als een kerel de dood in ga."

Verzetsstrijder wo II Jan Klingen, 60 jaar

"Ik heb vele dagen in mijn cel gezeten en gedacht over deze laatste woorden: alleen maar liefde voor mijn familie, mijn kleinzoon en vrienden. Vannacht, wanneer ik mijn ogen voor de laatste keer sluit, zal ik bij mijn vader zijn. Bewaker: ik kijk ernaar uit deze plek te verlaten op de vleugels van een engel met heimwee. Ik ben klaar."

Cleve Foster, 48 jaar

"We komen van Allah en keren terug naar Allah. Iedereen zal dit pad bewandelen. Voor de familie van mijn slachtoffers: ik hoop dat jullie mij ooit kunnen vergeven. Ik wilde niemand pijn doen. Ik wil mijn moeder en vrienden bedanken voor alles wat zij voor mij gedaan hebben. En voor hun liefde. Glimlach. Huil niet, wees niet verdrietig. Wees gelukkig."

Robert Thompson, 34 jaar

Gepubliceerd op 19 maart 2023

Net binnen