Het ene voorval is nog niet uit de kranten verdwenen of het volgende dient zich alweer aan. Verhalen over intimidatie en achterstelling van vrouwen op de universiteit verschijnen steeds vaker. Maar wat zegt de wetenschap zelf over seksisme op de universiteit?

Wetenschappelijk onderzoek zegt dat seksisme welig tiert en dat het zich in allerlei segmenten manifesteert in het leven van de vrouwelijke wetenschapper. Wetenschap is nog steeds ‘an old boys network.’ Letterlijk. De wetenschappelijke onderzoeken die misstanden op de universiteit aantonen, zijn talrijk en verschijnen wereldwijd. Ondanks deze onderzoeken, blijft seksisme in de wetenschap een groot probleem.

De onderzoeken tonen allemaal hetzelfde beeld: vrouwelijke wetenschappers worden vaker slachtoffer van intimidatie, worden minder vaak hoogleraar en krijgen minder betaald, dan hun mannelijke collega’s. Bovendien worden vrouwen minder vaak vermeld als auteur en worden ze minder gepubliceerd en geciteerd.

Meldingen op Radboud Universiteit verdriedubbeld

Zo blijkt uit de cijfers van de onlangs in opspraak gekomen Radboud Universiteit - waar de rector moest opstappen wegens grensoverschrijdend gedrag - dat het aantal meldingen bij de vertrouwenspersoon was verdriedubbeld sinds 2019, te weten van 69 in 2019 naar 225 in 2022. Zeer verontrustend als we bedenken dat de situatie in 2019 al niet fantastisch was. In dat jaar kwam het vernietigende rapport uit over intimidatie van vrouwen op de universiteiten in Nederland Harassment in Dutch Academia. (Het volledige rapport mét schrijnende voorbeelden is volledig in te zien op de site van de LNVH.) Naar aanleiding daarvan werden vertrouwenspersonen op universiteiten verplicht gesteld.

Vrouwelijke wetenschappers in de dop krijgen het zwaarder voor de kiezen dan hun mannelijke collega's. En meestal juist dóór mannelijke collega's.

Of dat geholpen heeft, blijft de vraag. Er liggen veel onderzoeken die bewijzen waarmee vrouwen te maken krijgen, vanaf het moment dat ze hun wetenschappelijke carrière beginnen. Onlangs nog toonde socioloog aan de Universiteit van Amsterdam Thijs Bol aan, dat mannen twee keer zoveel kans hebben om cum laude te promoveren als vrouwen, voor een mannelijke beoordelingscommissie. Zelfs als mannelijke en vrouwelijke wetenschappers dezelfde begeleider hadden. Naarmate er meer vrouwen in de beoordelingscommissie zaten, namen deze hoge kansen voor mannen af. Maar ook na het promoveren, blijven de ongelijkheden zich opstapelen.

Wel het werk, niet de eer

Uit een onderzoek aan University New York blijkt dat vrouwen stelselmatig minder erkenning krijgen voor hun bijdragen aan onderzoek dan mannen. Dat blijkt uit het vermelden van vrouwen op patenten en als auteur of co-auteur in onderzoeken. De wetenschappers onderzochten de vermeldingen van bijna 130.000 wetenschappers, die hadden deelgenomen aan ruim 10.000 onderzoeksteams.

Vrouwen in alle lagen van de teams én in alle vakgebieden, kregen minder vermeldingen. Dat gold voor techniek, waarin vrouwelijke onderzoekers in de minderheid zijn. Maar ook voor gezondheid, waarin vrouwen juist in de meerderheid zijn.

Wél onderzoek doen, geen vermelding krijgen en niet geciteerd worden. Het overkomt vrouwelijke wetenschappers veelvuldig.

Mannen overkwam het ook wel, dat zij niet genoemd werden. Maar veel minder vaak en voornamelijk als zij jong waren en hun carrière net begonnen. Zo kregen 15% van de pas afgestudeerde vrouwelijke onderzoekers vermelding, tegen 21% van de mannen. Een verschil van maar 6% tussen de genders van jonge wetenschappers. Maar naarmate de wetenschappers ouder worden en de carrières vorderen, loopt dat verschil op tot maar liefst 59%.

Vrouwen die voor zichzelf opkomen, krijgen het zwaar

Britta Glennon zat in het team dat dit onderzoek deed en zij is gespecialiseerd in management-wetenschappen. Ze vindt de cijfers behoorlijk robuust. “Maar cijfers alleen zijn niet genoeg, dus we hebben ook 2400 wetenschappers gevraagd naar hun beleving. De verhalen staafden de cijfers en lichtten ook toe, hoe de verschillen plaatsvonden."

Glennon wil duidelijk maken dat het niet aan een bescheiden houding van vrouwen ligt. “Vrouwelijke wetenschappers gaven aan wel degelijk bezwaar te maken als zij geen vermelding kregen. In het gunstigste geval hielp dit niets. In het ongunstigste geval, konden ze rekenen op intimidatie en sociale buitensluiting van het onderzoeksteam.” Glennon pleit dan ook voor een universeel stelsel van regels dat voorschrijft wie in welke gevallen vermeld wordt op patenten en in publicaties.

Mannelijke wetenschapper erkent vooral mannelijke collega

Erkenning als auteur is niet het enige probleem voor de vrouwelijke wetenschapper. Ook als het gaat om verwijzingen en citaten van haar werk in publicaties van anderen, heeft ze het nakijken. Aan de University of Southern Carolina ontdekten data-specialisten, dat ook dit aspect nadeliger is voor vrouwen.

Professor Kristina Lerman werkte aan de ontwikkeling van een netwerkprogramma voor de citaties van collega’s, toen zij zag dat het programma iets bijzonders herkende. Het kon foutloos voorspellen of er in een publicatie naar een mannelijke of een vrouwelijke wetenschapper werd verwezen. “Er waren een aantal indicatoren die erop wezen, dat het ging om het verwijzen naar een vrouwelijke onderzoeker. Ten eerste was de verwijzer namelijk vaak zélf een vrouw en bovendien was de verwijzing vaker wederzijds.”

Hoe waardevol het onderzoek ook: mannelijke wetenschappers verwijzen liever niet naar het werk van hun vrouwelijke collega's. Het netwerk van vrouwelijke wetenschappers is daarmee beperkter, maar hechter.

Dat maakt de kans op zo’n verwijzing een stuk kleiner, door de kleinere netwerken van vrouwelijke wetenschappers. Dit is nadelig voor de carrière, want voor wetenschappers is een verwijzing een belangrijke graadmeter van succes. “Binnen een paar stappen had je het hele netwerk wel gehad. Netwerken waarin mannen elkaar citeren, blijken veel groter en minder wederkerig”, aldus Lerman.

‘Mijn paper wél gepubliceerd toen mannelijke collega het aanbood’

Lerman ontdekte ook dat überhaupt gepubliceerd worden, al lastiger is voor vrouwen. Wetenschappelijke uitgaves werden ingedeeld in 12 niveaus van impact en status. Daaruit kwam een piramide-statistiek: hoe belangrijker en hoger de uitgave was ingeschaald, des te minder vrouwen erin publiceren.

Dat er kritischer gekeken wordt naar de paper van een vrouw, had zij inmiddels al aan den lijve ondervonden. “Je wordt veel vaker afgewezen dan een man voor publicatie. Bij sommige uitgaves kom je er nauwelijks tussen, die lijken wel standaard ‘nee’ te verkopen aan vrouwelijke onderzoekers. En ja: dat ligt wel degelijk aan het vrouw-zijn. Ik heb in mijn boosheid namelijk eens mijn paper door een mannelijke collega laten aanbieden. En toen kwam het wél in aanmerking voor publicatie, dus aan de kwaliteit lag het niet.”

Te weinig vrouwen in posities van macht

Volgens professor en fysisch chemicus Moniek Tromp van het Landelijk Netwerk van Vrouwelijke Hoogleraren is het probleem breder dan publicaties of verwijzingen. “Het gaat om de hiërarchie in de wetenschappelijke wereld. Het is toch nog een old boys network’, namelijk een elitegroep witte mannen, die graag voor mensen kiest op wie zij lijken en bij wie zij zich thuis voelen. Die voelen zich ongemakkelijk bij bijvoorbeeld vrouwen, maar ook bij immigranten. Dat zal pas veranderen als er een gelijke afspiegeling is in machtsposities. Daarom is het niet genoeg om meer vrouwelijke hoogleraren te benoemen. Er zijn meer vrouwelijke aanstellingen nodig in posities van echte invloed en macht. Dus ook in commissies en besturen.”

De universiteit als plek waar kennis vrij gedeeld en opgenomen wordt. Maar juist de universiteit blijkt gevoelig voor seksuele discriminatie, buitensluiting en intimidatie.

Die machtsverhoudingen zijn momenteel nog behoorlijk scheef. 1 op de 8 mannelijke wetenschappers op de universiteit is hoogleraar. Van de vrouwelijke wetenschappers is slechts 1 op de 15 hoogleraar. Iets meer dan een kwart, te weten, 26,7% van de Nederlandse hoogleraren is vrouw. Daarmee behoort Nederland tot de absolute bodem van Europa in het percentage vrouwelijke hoogleraren. Alleen in België en Duitsland is het aandeel vrouwelijke hoogleraren nóg lager.

Minder vaste contracten én minder salaris voor vrouwelijke wetenschappers

Het percentage groeit wel jaarlijks, maar de laatste cijfers geven reden tot zorg: de groeipercentages zijn aan het krimpen en er zijn zelfs universiteiten waar het aantal vrouwelijke hoogleraren weer afnam. Vooral de technische universiteiten worstelen met de benoeming van vrouwelijke hoogleraren. De Open Universiteit, Universiteit Maastricht en Universiteit Leiden doen het wat dat betreft beter. Zij zijn de enige universiteiten die de grens van 30% vrouwelijke hoogleraren hebben gepasseerd.

De academische genderongelijkheid sijpelt ook door in andere segmenten. Zo krijgen vrouwelijke wetenschappers aan de universiteit vaker een tijdelijk contract dan hun mannelijke collega’s en verdienen ze systemisch minder salaris. Vrouwelijke wetenschappers worden namelijk lager ingeschaald. Als klap op de vuurpijl krijgen vrouwen op de universiteit ook meer te maken met intimidatie dan mannen en stappen ze vaker uit de wetenschap.

Vrouwelijke wetenschapper vaker geïntimideerd

De visie van Glennon om universele regels op te stellen in de academische wereld omtrent vermelding en verwijzing, verwerpt Tromp, die in dergelijke gevallen een backlash vreest. “Dit kan leiden tot het verwijt dat vrouwen erkenning of benoeming niet aan hun verdiensten te danken hebben, maar aan regels.”

Tromp wijst erop dat zulk pestgedrag veelvuldig werd gemeld in het rapport van het LNVH over intimidatie in de academische wereld. “We ontvangen zeer regelmatig melding van – voornamelijk – vrouwen, die te maken hebben gekregen met sociale onveiligheid. Zij hebben geprobeerd dit aan te kaarten binnen hun instellingen, maar werden niet gehoord of soms zelfs weggewerkt. Sinds het verschijnen van ons rapport over intimidatie, staat het onderwerp van sociale veiligheid gelukkig wél hoog op de agenda’s. Er is geen instelling die er niet mee bezig is.”

Meer gelijkheid mannen en vrouwen in de toekomst?

Er gloren dan ook wel wat lichtstraaltjes aan de academische horizon voor vrouwen. Zo is er het innovatieve academische platform De Jonge Akademie, dat zich onder de noemer Iedereen Professor hard maakt voor dezelfde rechten en plichten voor wetenschappers in iedere functie, afkomst of gender.

Wetenschappelijk seksisme zorgt voor een onnodig grote uitstroom van vrouwen uit de wetenschap en een onderwaardering van vrouwelijk onderzoek. En dat betekent dat hoewel het seksisme plaatsvindt op de uni, de hele maatschappij er last van heeft.

Ook de manier waarop wetenschappelijk werk gewaardeerd wordt, is langzamerhand aan het veranderen. Was van oudsher vooral onderzoek bepalend voor de loopbaan van een wetenschapper, tegenwoordig leeft steeds meer het academische besef dat ook andere prestaties, zoals onderwijs, sterker mee moeten tellen. Dat is goed nieuws voor vrouwen, want waar mannelijke wetenschappers vooral onderzoeken en publiceren, houden vrouwelijke wetenschappers zich vaker bezig met doceren.

Oudere mannen met pensioen, jongere vrouwen aan de bak?

En dan is daar de demografie. De komende jaren zal er een forse uitstroom plaatsvinden van voornamelijk mannelijke hoogleraren, die met emeritaat gaan. Dat is de academische term voor pensioen. Voor zo'n 90% van die vacatures staat een capabele vrouwelijke vervanger klaar, schat het LNVH. Toch gaat dat niet automatisch gebeuren, denkt Tromp.

“Het argument ‘we hebben wel gezocht, maar ze zijn er niet’ gaat dan niet meer op. We weten echter dat deze benoemingen niet vanzelf gaan. Het zou dan ook goed zijn als er extra op wordt gestuurd. We zien in de praktijk nog altijd dat in de reguliere benoemingsprocedures, vrouwen veel vaker aan het kortste eind trekken. We hebben het geluk dat de huidige minister van OCW, het bevorderen van de positie van vrouwen hoog in het vaandel heeft staan. Het zou goed zijn als er vanuit de instellingen, het ministerie en de politiek, concretere ondersteuning komt om te zorgen, dat we binnen afzienbare tijd die lang gewenste evenredigheid bereiken.”

Steun vanuit de politiek en academische wereld?

Hoe zit het met de politieke en bestuurlijke bereidheid om nu echt eens maatregelen te nemen en wat te gaan doen aan de positie van vrouwen op de universiteit en hun veiligheid? Ter afsluiting van dit artikel voegen we de reacties toe van zowel het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap als de Vereniging Nederlandse Universiteiten, die wij om een reactie vroegen.

Minister Robbert Dijkgraaf

‘Schrijnend’, noemt minister van Wetenschap Robbert Dijkgraaf de voorbeelden van genderongelijkheid. “Het kan niet zo zijn dat vrouwelijke wetenschappers vanwege wie ze zijn, geen gelijke kans krijgen om te publiceren of cum laude te promoveren, minder betaald krijgen of vaker slachtoffer zijn van sociale onveiligheid.”

Dijkgraaf vindt het van groot belang om de wetenschap in balans te krijgen. “Vanuit het ministerie werken we aan het verbeteren van de vertegenwoordiging van vrouwen en het veranderen van de onderzoekscultuur. Onder andere via het nationale actieplan voor meer diversiteit en inclusie in onderwijs en onderzoek, maar ook met middelen voor het vergroten van sociale veiligheid in het hoger onderwijs en de wetenschap. Daarnaast is het zo, dat bij alle investeringen vanuit het kabinet in de wetenschap, zoals bij de sectorplannen, we nadrukkelijk aandacht hebben voor het verbeteren van gendergelijkheid.”

Vereniging Universiteiten van Nederland

Pieter Duisenberg noemt de verhalen 'aangrijpend'. Hij benadrukt de betrokkenheid van bovenaf van de universiteiten. Ongewenst gedrag is nu vastgelegd in de cao en iedere universiteit heeft een gedragscode ontwikkeld, een ombudsfunctionaris en vertrouwenspersonen aangesteld. Workshops en trainingen moeten de bewustwording vergroten.

Omdat de LNVH nog steeds klachten ontvangt, willen VNU en KNAW (Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen) verder kijken naar een landelijke klokkenluidersregeling en gedragscode. Volgens Duisenberg is te veel vrouwelijk talent onbenut. “Om een betere doorstroom van vrouwen te bevorderen richten universiteiten zich op een betere scouting en aanpassing van benoemingsprocedures.”

Naschrift:

Gezien de aard van dit artikel, willen we je de volgende informatie meegeven: foto’s vinden van vrouwelijke wetenschappers, bleek niet eenvoudig. De beeldbanken zaten vol met materiaal van serieuze mannelijke wetenschappers. We vonden wel afbeeldingen van vrouwen in een academische omgeving, maar die lagen dan in sexy minirokje over een leerstoel. Of lachten dik opgemaakt over hun boek naar de camera. We hebben een collage samengesteld met enkele opmerkelijke beelden, die we blijkbaar hebben bij de zoektermen ‘wetenschap’ of ‘universiteit’ + ‘vrouw’.

We tekenen hierbij aan, dat onderstaande foto’s helaas de regel en niet de uitzondering bleken. En dat het veelvoud aan dit soort foto’s met zeer expliciete seksuele lading, we uiteraard buiten beschouwing hebben gelaten. Ook is het van belang dat we dergelijke foto’s niet hebben gevonden met mannelijke gefotografeerden.

Gepubliceerd op 29 september 2023

Bronnen: Thijs Bol, UvA - Britta Glennon, University New York, Verenigde Staten - Kristine Lerman, University of Southern Carolina, Verenigde Staten - Moniek Tromp, LNVH

Net binnen