Met een lijntje of joint achter het stuur!

Eerst maar eens kijken, hoe dit - inmiddels geaccepteerde misverstand-  de wereld in kon komen. Daarvoor kijken we naar de cijfers van het delict, dat we kortweg ‘rijden onder invloed’ noemen. Daar hoort alcohol inderdaad bij, maar het delict is veel groter. Onder artikel 8 van de Wegenverkeerswet, valt dat je geen voertuig mag besturen onder invloed van alcohol én verboden verdovende middelen. Het is die laatste groep overtreders, die in omvang ontzettend gestegen is de laatste jaren. Dat onderscheid is niét in de statistieken van het CBS meegenomen, maar politie heeft wel degelijk cijfers van artikel 8 opgesplitst in alcoholmisbruik en drugsmisbruik

Cijfers drugsgebruik verkeer versus alcoholgebruik verkeer

Zoals we zien, is het de eerste categorie, het rijden onder invloed van verdovende middelen, met maar liefst 300% gestegen. Alcoholgebruik is met 10% gestegen. De gigantische toename van drugsgebruik in de auto, zien we tevens gepaard gaan met andere overtredingen. De grootste klapper is voor het weigeren van medewerking aan een blaastest of bloedonderzoek. Dat gebeurde volgens de politie in 2019 650 keer, maar vond in 2022 maar liefst 2.105 keer plaats.

Maar dan zijn we er nog niet. Ook een aantal andere verkeersdelicten nam de laatste jaren een grote vlucht. Zo steeg het rijden tijdens een ontzegging besturen, waarbij iemand geen motorvoertuig mag besturen, van 4.995 in 2019 naar 8.795 in 2022. Het aantal overtredingen van een rijverbod, waarbij ook bijvoorbeeld fietsen is verboden, steeg van 105 naar 325.

Hogere cijfers door meer controle?

Tijd om te kijken naar verklaringen. Zo zou het kunnen dat er meer gecontroleerd wordt op drugsgebruik, waardoor de pakkans groter wordt. Volgens politie woordvoering is dat in ieder geval niet aan de orde: “De vraag naar politie-inzet is toegenomen, de laatste jaren. Tegelijkertijd hebben we een verminderde beschikbare politiecapaciteit. De handhavingsdruk is in de afgelopen jaren wel gelijk gebleven.

De politie is dus anders gaan handhaven. Mede onder invloed van de corona-maatregelen werden in de jaren 2020 en 2021 geen grootschalige statische alcoholcontroles meer gehouden maar houdt de politie, onder andere gebaseerd op risicoanalyses en lokale informatie, kleine mobiele en kortstondige handhavingsacties. Ook hebben wij tijdens de surveillance oog voor afwijkend- , verkeersgevaarlijk- en excessief rijgedrag, hetgeen vaak leidt tot een controle.”

Drugsgebruik in verkeer onzichtbaarder dan alcoholgebruik

De hogere cijfers komen dus niet voort uit een hogere pakkans. Politie woordvoerder Bobby Markus geeft dan ook aan dat zij een verschuiving bemerken in de moraal van de chauffeur: “Wat we zien is dat het maatschappelijk aanvaard is om elkaar aan te spreken op alcoholgebruik in verkeer. ‘Joh je hebt al twee wijntjes op en je moet nog rijden…’ Bij drugsgebruik zien we dit minder. Enerzijds omdat drugsgebruik niet altijd zichtbaar is voor anderen. Denk aan het pilletje of lijntje buiten het zicht op het toilet bijvoorbeeld. Maar ook omdat de gevolgen lang niet altijd bekend zijn bij gebruiker ervan en hun omgeving. Een pilletje op zaterdag op een festival kan zondag nog in het bloed gedetecteerd worden. Daar zijn gebruikers zich ook lang niet altijd van bewust. Wat ons betreft mag hier meer aandacht aan besteed worden.”

De aanpak om drugs in het verkeer te voorkomen, is dan ook heel anders dan het tegen gaan van alcoholgebruik. Met de fuik en de blaastest bereik je niets, want daarmee pak je alleen de drinkers. En daar zit niet de gigantische toename in. Bovendien heeft de politie verdergaande maatregelen nodig om drugsgebruik aan te tonen en loopt daarmee tegen juridische en pragmatische problemen op. “Voordat een drugstest afgenomen wordt, moet er wel sprake zijn van een aantal indicatoren. Bestuurders praten bijvoorbeeld onsamenhangend, hebben vergrootte pupillen, slingeren op de weg enz enz.” Er moet dus wel wat aan de hand zijn, voordat de politie je een bloedproef mag afnemen. En dan hebben we het nog niet over lachgas, dat nog moeilijker te detecteren valt dan andere drugs.

Algemeen drugsgebruik in Nederland volgens Trimbos stabiel

Een andere verklaring kan zijn, dat er meer drugs in het algemeen en dus ook in de auto worden gebruikt. Maar ook die verklaring kan het raam uit. Het Trimbos-instituut echter, constateert dat er niet meer of vaker drugs wordt gebruikt in Nederland. Na een lichte stijging tijdens de pandemie-jaren, stelde het instituut onlangs vast dat het drugsgebruik in de Nederlandse samenleving weer is gedaald.

Dit wijst er op, dat drugsgebruikers vaker de auto pakken. Volgens Veilig Verkeer Nederland moet de verklaring gezocht worden in een veranderde mentaliteit. “Het gaat gewoon om de verruwing en verhuftering die je overal in onze maatschappij aantreft”, zegt woordvoerder Rob Stomphorst. “Dit komt dus ook in het verkeer tot uiting. Dat is niet de meerderheid van de weggebruikers. Die meerderheid begrijpt het en houdt zich aan de regels, gelukkig. Het gaat om een betrekkelijk kleine groep mensen die verantwoordelijk is voor een groot deel van de ernstige verkeersongelukken.”

Betrekkelijk kleine groep mensen verhuftert in verkeer

Ook verkeerspsycholoog dr. Matthijs Dicke-Ogenia trekt aan de bel. “Asociaal gedrag in de maatschappij leidt tot irritatie en ongemak. Asociaal gedrag in het verkeer kan leiden tot ernstig letsel of de dood. We gaan er nu met zijn allen veel te soepel mee om.  Aan de ene kant kunnen mensen het gevoel krijgen dat ze een vrijbrief hebben voor hun wangedrag. Ze komen er immers mee weg en zullen het gedrag herhalen. Aan de andere kant: wordt men wel een keer gepakt, dan ontstaat er een oneerlijkheidsbeleving, juist omdat er betrekkelijk weinig handhaving is. Dan voelen ze zich ‘er uit gepikt.’ Beide belevingen leiden niet tot verantwoordelijker gedrag of meer zelfreflectie.”

Hij sluit niet uit dat de pandemie-jaren ons gedrag in het verkeer verergerd kunnen hebben. “Er speelde al een toenemende individualisering van de maatschappij. Een vergrote focus op hetgeen je zelf wilt doen, in plaats van wat je mag doen. Maar mogelijk is er ook in het verkeer een toenemende boosheid tegen autoriteiten ontstaan. Een houding van ‘Bekijk het allemaal maar met je regels, dat kan ik zelf wel beoordelen.’ En dat je dat niet altijd kunt en dat die regels er zijn voor een reden, dat blijkt dan pas als er weer een slachtoffer is gevallen.”

Dicke-Ogenia denkt dat een gebrek aan andere uitlaatkleppen voor spanning ook een rol kan hebben gespeeld. “Zeker tijdens de pandemie-jaren waren er weinig andere gelegenheden om eens wild te doen. De vraag is, of ook dat geleid heeft tot het zoeken van die spanning op de weg.

Sterke groei Nederlands wagenpark

De omstandigheden op de weg spelen ook een rol. Auto’s krijgen steeds meer vermogen en het is verleidelijk dat vermogen ook in te zetten, denkt Dicke-Ogenia. Bovendien wordt het drukker op de weg. Zo rijden er volgens het CBS tegenwoordig ruim 8,9 miljoen auto’s in Nederland rond en dat is een half miljoen auto’s meer dan in 2019. Meer investeren in infrastructuur is volgens de verkeerspsycholoog echter geen effectieve oplossing. “Tegen bepaald gedrag is geen investering opgewassen. Het gaat tenslotte erom hoe je de ruimte gebruikt. Het overgrote deel van de mensen begrijpt dat. Moet je die als belastingbetaler laten boeten om de infrastructuur maar te blijven aanpassen?”

Ook Stomphorst van de VVN is daar geen voorstander van. “90 procent van de ongevallen is te wijten aan menselijk falen. We moeten, zeker onder een bepaalde groep mensen, een mentaliteitsverandering voor elkaar boksen. Een veel strakkere handhaving is hier op zijn plaats. Vooral voor een minderheid die zich niet aan de geldende regels kan houden.”

Subjectieve pakkans verhogen

Volgens Stomphorst is het belangrijk dat hierbij de  subjectieve pakkans omhoog gaat. Dat is een term in de verkeersveiligheid, die gebruikt wordt naast de objectieve pakkans. Dat laatste betreft de feitelijke kans die je hebt om als overtreder gepakt en vervolgd te worden, vaak uitgedrukt in een 1: X vergelijking. Maar hoe beleef jij die kans? Als je hoort dat op een bepaalde route veel flitspalen staan, schat je de kans dat je gepakt wordt, hoger in dan wanneer je dit niet wist, misschien zelfs hoger dan hij daadwerkelijk is. Dat is het verhogen van de subjectieve pakkans. Een verhoogde subjectieve pakkans leidt ertoe dat je je gedrag aanpast om de kans te verkleinen. Je wilt immers niet gepakt worden.

Een verhoogde subjectieve pakkans werkt ook als een spiegel. Stel dat je met fikse snelheid op de rijksweg zit en je mobiel geeft een piepje: je hebt een nieuw bericht binnen. Je bent verleid je ogen van de weg te halen en ‘snel’ op je mobiel te kijken. Op dat moment komt er net een motoragent naast je rijden, die even bij jou naar binnen kijkt. Je ziet de situatie dan door de ogen van de agent. En beseft dat het slimmer zou zijn je focus op de weg te houden.

Terugkeer van de grote verkeersfuiken?

Het verhogen van de subjectieve pakkans is dus onlosmakelijk verbonden met de objectieve pakkans. Wil je beide verhogen, dan heb je het over meer controles, meer handhaving en de grootscheepse terugkeer van de alcoholfuik, iets wat hoog op het verlanglijstje van VVN staat. Hoewel een drugsfuik tegenwoordig een toepasselijker term zou zijn. De politie zegt echter dat ze daar de capaciteit niet voor heeft.

Wellicht kan de auto-techniek ook bijdragen aan oplossingen. Nu al is het mogelijk dat de auto de bestuurder een signaal geeft als deze een ongewenste verandering waarneemt in bijvoorbeeld stuurgedrag. Maakt de bestuurder te veel of juist te langzame bewegingen, dan grijpt het systeem in met een geluid of een beeld op het dashboard. Ook is het mogelijk dat systemen de GPS-ontvangst van een mobiel verstoren zodra de auto in beweging is, zodat die niet gebruikt kan worden tijdens het rijden. De auto als babysitter dus.

Verhoging van normen en waarden in maatschappij moet leiden tot terugkeer normen en waarden in verkeer: van rijvaardig naar rijWaardig

Verkeerspsycholoog  Dicke-Ogenia oppert ook om meer en andere voorwaarden aan het rijbewijs te verbinden. “Niet alleen de kennis en de vaardigheden van een bestuurder zijn van belang. Ook de persoonlijkheid bepaalt het gedrag. De rijwaardigheid naast de rijvaardigheid dus. Daarom zijn er al gespecialiseerde rijscholen, die toekomstige chauffeurs met bijvoorbeeld ADHD extra begeleiden in valkuilen, zoals het omgaan met impulsiviteit in het verkeer. Het is een overweging waard of een persoonlijkheidstest ook deel kan uitmaken van het examen, zodat er aanvullende vaardigheden kunnen worden opgedaan.”

Maar bovenal staat het gedrag in het verkeer niet los van de rest van de samenleving. En daar is dan ook de grootste winst te behalen, denkt Dicke-Ogenia. “Een algehele onthuftering, ook elders in de maatschappij. Geef kinderen en jonge mensen basiswaarden mee én het besef dat het eigenbelang niet altijd voorop kan staan. Dan nemen ze dat gezonde verantwoordelijkheidsgevoel ook mee het verkeer in.

Publicatiedatum: 11 maart 2024

Bronnen: CBS, VVN, Politie Nederland, M. Dicke-Ogenia, Trimbos Instituut