bron: Pixabay.com

Universele griepprik zonder mRNA? Welja!

Vaccin binnenkort ook voor mRNA angsthazen, die toch van griep afwillen.

Een universele griepprik: nooit meer jaarlijks naar de huisarts voor een griepprik op basis van voorspelde griepvirussen die mogelijk zullen rondgaan. En ook niet meer: vervolgens tóch ziek worden omdat die voorspelling niet helemaal klopt. In plaats daarvan slechts één prik voor je hele leven tegen álle griepvirussen die er zijn, inclusief Corona-virussen. Hoe dichtbij zijn we eigenlijk? En zal het weer een mRNA vaccin worden?

Als we het hebben over een universeel vaccin, bedoelen wetenschappers veelal een vaccin tegen de virustype A varianten, met name de varianten HA en H1. Type A heeft de laatste eeuw alleen al 4 keer voor een uitbraak gezorgd. Denk daarbij ook aan de Spaanse Griep, oftewel H1N1 tussen 1918 en 1920.

Jaarlijkse griepprik is voorspellende cocktail die er ook naast kan zitten

Dat een universele prik niet afhankelijk is van een correcte voorspelling van een aankomende griepgolf verhoogt de effectiviteit, want een 100% correcte voorspelling is lastig. De huidige griepprik verlaagt de kans op infectie met 30% en de kans op ziekenhuisopname met 40%. Van de 6 miljoen Nederlanders die worden uitgenodigd de griepprik te nemen, geeft slechts de helft gehoor. Onderzoekers hopen dat de hogere effectiviteit en de langere bescherming van een universeel vaccin meer kwetsbaren zal motiveren de griepprik te halen.

Een griepprik gehaald en tóch ziek geworden: dat kan. Er hoeft maar 1 virusje aan te waaien, dat niét voorspeld is en meegenomen in de cocktail en je bent alweer het haasje.

De race naar de universele griepprik gaat razendsnel en verschillende prototypes bevinden zich in vergevorderde testfases. De mRNA varianten echter, stuiten nogal op wantrouwen. Is dat terecht en zo ja, kan zo’n universele prik ook zonder mRNA worden ontwikkeld? Om met de laatste vraag te beginnen: de ontwikkeling van zo’n universele prik kan ook zonder mRNA. Nieuw kandidaat-vaccin H1ssE bijvoorbeeld is ondertussen bezig met de 2e testfase. Vorig jaar rondde deze kandidaat de eerste testfase af met positieve resultaten. Het is een vrij ‘ouderwets’ vaccin, gemaakt van gestabiliseerde viruseiwitten, ook wel hemagglutininen genoemd, die de immuunrespons van het lichaam activeren.

Goed begin voor ‘ouderwets’ universeel griepvaccin

In de klinische fase kregen 53 mensen een dosis toegediend. Van hen kregen er 35 na 16 weken nog een booster. Na een jaar vertoonden de proefpersonen met de booster een afdoende hoeveelheid antistoffen tegen een flink aantal virussen. Niet alleen het H1 type, maar ook tegen HA typen. De bijwerkingen waren weinig voorkomend en mild: wat beursheid op de plek waar de prik was toegediend en lichte hoofdpijn de eerste 48 uur na de inenting. Bovendien had het vaccin de productie van B-geheugencellen geactiveerd. Deze cellen herkennen de ziekteverwekker en produceren de specifieke antistoffen.

Daar heb je de boosdoener: een virion op zoek naar een gastheer, waar hij zich aan kan verbinden. Als dat lukt, neemt de virion de gastheercel over met zijn eigen DNA.

Het is ieder jaar weer puzzelen om de beste griepprik te vinden. Dat komt omdat griepvarianten nooit stilzitten, en het dominante virus elke keer weer net iets anders is. Een universeel vaccin tegen griep staat daarom hoog op het wetenschappelijke verlanglijstje, omdat de griep wereldwijd nog steeds veel levens kost. Ieder jaar worden er tussen de 13 en 100 miljoen mensen ziek, van wie tussen de 3 en 5 miljoen zeer ernstig. Hiervan overlijden tussen de 300.000 en 500.000 mensen.

mRNA en niet-mRNA kandidaat-vaccins beiden nog in de race

Het is de bedoeling dat H1ssF niet alleen tegen verschillende virussen beschermt, maar ook voor een langere tijd én een hogere bescherming biedt, dan de huidige griepprik. H1ssF zou daarom niet jaarlijks te hoeven worden toegediend. Er is dan geen jaarlijkse voorspelling van toekomstige ziektemakers meer nodig en bovendien activeert H1ssF het immuunsysteem op langere termijn. Je kunt dus meerdere jaren toe met één prik.

Een universeel griepvaccin wordt steeds belangrijker. Vooral type A virussen zijn levensgevaarlijk. Zoals het virus dat de Spaanse Griep veroorzaakte in de vorige eeuw en miljoenen levens kostte.

Volgens professor in infectieziekten Leo Visser aan het LUMC is er een ware race naar een universele griepprik. “Er zijn verschillende kapers op de kust, dus het is lastig om te zeggen of H1ssF dé prik gaat worden. Het is eiwit gebaseerd, maar je kunt zo’n vaccin ook met mRNA aanvliegen. De bio-tech jongens en meisjes maken eveneens zeer goede vorderingen op dit gebied. De moeilijkheid zit ‘m erin dat de buitenkant van de hemagglutinine veranderlijk is en ons lichaam wordt ziek van iedere kleine verandering. Een universeel vaccin krijgt het voor elkaar, dat de steel van de hemagglutinine ongeacht de veranderde buitenkant, toch een immuunreactie in het lichaam teweeg brengt, zonder dat je ziek wordt.”

mRNA: modified of messenger RNA?

Aan de universele griepprik is gewerkt door vaccinologen Alicia Widge en Sarah Andrews en dat zijn bepaald niet de allerminsten. Zij sloegen eerder ook al de handen ineen om universele vaccins te vinden tegen andere zoönosen. Zo werken zij tevens aan één vaccin tegen diverse infectieziekten veroorzaakt door muggen en aan een vaccin dat moet beschermen tegen ziekten door apen, zoals het apenpokken-virus.

Sinds 10 jaar leren kinderen het tijdens biologie: behalve DNA heeft ieder levend wezen ook verschillende soorten RNA, zoals mRNA. Hoewel doodnormaal en in ieder mensenlichaam, moeten we niets hebben van deze tamelijk moderne afkorting.

Maar ook al zou er een universeel mRNA vaccin komen, is dat dan zo erg? mRNA en RNA worden met argusogen bekeken, maar niet door jongeren onder de 25 jaar. Die hebben namelijk wel tijdens de biologielessen geleerd over RNA en mRNA. For the rest of us, blijft het een onbekend en dus onbemind begrip: ‘Een vreemde afkorting in mijn lijf?! Brrrr!’ Maar er zitten wel meer dingen in je lijf, die volslagen normaal zijn. Zonder mRNA en RNA zou je geen levend organisme zijn: je wordt ermee geboren.

Welke gevolgen heeft vaccin mRNA voor ons eigen DNA?

RNA is, net zoals DNA, doodnormaal erfelijk materiaal in een organisme. In DNA is de erfelijke informatie opgeslagen, RNA leest dat materiaal en ‘vertaalt’ die informatie in de aanmaak van nuttige eiwitten. Er zijn verschillende typen RNA, zoals tRNA, siRNA, rRNA en mRNA. mRNA staat voor messenger RNA en dat is dus ook precies wat het doet. Het is verantwoordelijk voor het transport van die nuttige eiwitten, boodschap- of logistiek RNA dus. De m in mRNA staat dus voor messenger, oftewel boodschapper. En niet voor modified. Natuurlijk mRNA is dus géén bewerkt, aangepast of geproduceerd erfelijk materiaal.

Vaccins staan op het verdachtenlijstje en de mRNA-vaccins staan bovenaan. Toch doet het goedje niets meer dan even een Wanted-poster ophangen voor je afweercellen: 'Déze boosdoener moeten jullie hebben!'

Tot zover het RNA (en dus mRNA) waarmee je geboren bent. Maar hoe zit het met niet-eigen RNA? Is dat net zo onschadelijk voor ons of zit dáár de angel van onze aversie van mRNA vaccins? Dat ligt eraan, welk RNA het betreft. Een virusdeeltje oftewel een virion bestaat eigenlijk slechts uit erfelijk materiaal, dat verpakt zit in een huls of schil van eiwitten. Het virion zoekt een geschikte gastheer met cellen, waaraan zijn eiwitten zich kunnen hechten. Vindt het virion een geschikte gastheercel, dan kaapt het virion zijn gastheer met zijn erfelijke materiaal, waarna het proces zich herhaalt. Zo kan een virus heel snel zijn DNA/RNA verspreiden en onze eigen cellen kapot maken.

mRNA vaccin is Wanted-poster voor virussen

Of we daadwerkelijk ziek worden van een virus, hangt af van vele factoren. De aard van het virus, onze eigen weerstand etc. De meeste mensen krijgen gedurende hun leven honderden keren het erfelijk materiaal van een virion binnen, door contact met anderen. En merken daar meestal weinig van. Dus zelfs al zou je je nooit laten vaccineren met een mRNA-vaccin: dan nóg heb je al tientallen keren vreemd RNA in je lijf gehad. Voor ons eigen DNA heeft vaccin mRNA dan ook géén gevolgen. Ons DNA bevindt zich in onze celkernen. Vaccin mRNA in de cellichamen. Het zijn 2 verschillende stoffen op 2 verschillende kernen. Het mRNA in een cellichaam kan niet tot de celkern en dus ons DNA doordringen. En daar is vaccin mRNA ook niet voor bedoeld.

Virussen komen in allerlei soorten en maten, zoals het respiratoir syncytieel virus (de blauwe staafjes) op long-cellen hierboven. Met een vaccin geef je een daderbeschrijving van de indringer, zodat je afweercellen weten welke cellen ze moeten aanvallen en niet blijven suffen als de indringer voorbij komt, maar ook geen 'onschuldige' cellen gaan aanvallen. Een precies werkje: zo'n vaccin maken!

Het mRNA in vaccins doet precies wat mRNA altijd doet: de aanmaak van eiwitten aanzwengelen. Dus ook het mRNA in vaccins zorgt ervoor dat je lichaam eiwitten aanmaakt die op de virions lijken. (Met de nadruk op lijken!) Dat heeft tot gevolg dat er een alarmsysteem in je afweer tot stand komt. De cellen, die zorgen voor je afweer, zoals je NK cellen gaan op zoek naar cellen die niet in je lichaam thuis horen en schakelen die uit. (Wist je trouwens dat NK staat voor Natural Killer cellen? Het is het korps Mariniers van je lichaam en ze maken geweldige korte metten met eventuele inbrekers!)

Universele griepprik: utopie of realiteit?

Het vaccin hangt dus eigenlijk een Wanted poster op en waarschuwt al je afweercellen: ‘Let op! Kom je déze gappie tegen in je lijf, schakel ‘m uit!’ Het alarmsysteem aanzetten duurt een paar dagen. Dan hangt de poster goed en duidelijk voor het raam van alle afweercellen en herkennen ze de ‘dader’ mocht deze zich toevallig in je lichaam nestelen. Komt er dus een virion binnen, waarvoor ze eerder gewaarschuwd zijn, dan komen je afweercellen onmiddellijk in actie.

Eigenlijk weteVirussen zijn nog een groot mysterie. Het is los dwalend erfelijk materiaal in een jasje van eiwitten. Maar hoe het kan dat ze niet in een organisme zitten, maar eigenlijk 'los' leven: dat weten we niet. En ook niet of een virusdeeltje levend of niet-levend materiaal is. We noemen het daarom geen viruscel, maar een virion of deeljte.

Maar nu komt de clou: ze moeten natuurlijk wél weten tegen welke cellen ze moeten vechten. Want ieder virus komt in een ander jasje. Lijkt het jasje niet op het jasje op de Wanted-poster, dan herkennen je afweercellen de indringer niet en doen ze nakkes, noppes, nada. Dit was heel lang het probleem met een universele griepprik. Je afweercellen moeten een boel jasjes gaan herkennen! Of één type jasje natuurlijk, met alle varianten van dien. Een goed universeel vaccin geeft een duidelijk beeld van de virion-boef in welk jasje dan ook. Het is dan ook de vraag of het toekomstige universele vaccin ook écht universeel zal blijken te zijn. Of dat er toch nog een virus-boef voorbij komt, die ons afweersysteem net niet herkent.

Gepubliceerd op 18 april 2024

Bronnen: Leo Visser, LUMC - A Universal Flu Vaccine: The Dream Inches Just A Bit Closer to Reality, Alicia Widge / Sarah Andrews